Cykl Biblia: Pięcioksiąg – krytyka naukowa

Tradycyjna forma Tory
Pięcioksiąg (Pentateuch) to pierwsze pięć ksiąg biblii hebrajskiej i podstawa wierzeń judaizmu nazywana Torą, która składa się z tekstów spisanych pomiędzy IX a V w. p.n.e.:

• בראשית – Bereszit (tłum. „Na początku"; pl. Księga Rodzaju; łac. Genesis)
• שמות – Szemot (tłum. „Imiona"; pl. Księga Wyjścia; łac. Exodus)
• ויקרא – Wajikra (tłum. „I zawołał"; pl. Księga Kapłańska; łac. Leviticus)
• במדבר – Bemidbar (tłum. „Na pustyni"; pl. Księga Liczb; łac. Numeri)
• דברים – Dwarim (tłum. „Słowa"; pl. Księga Powtórzonego Prawa; łac. Deuteronomium)

Nazwy hebrajskie stanowią pierwsze słowa danej księgi, nazwy grecko-łacińskie nawiązują do ich kluczowych wydarzeń lub ogólnej treści. Można też spotkać się z protestanckim nazewnictwem (1 – 5 Mojżeszowa).
Geneza powstania
Już kilka wieków temu bibliści zaczęli dostrzegać znaczne różnice stylu i formy literackiej tekstu. Kładło się to cieniem na zwyczajowym przypisywaniu autorstwa Mojżeszowi.
Pierwszą i zasadniczą różnicą jest forma zapisu imienia bożego. Część tekstów zawiera tetragram, czyli „JHWH”, a pozostałe tytuł „Elohim”. Ta różnica może wskazywać na inną epokę powstania opowieści lub na inne środowisko samego autora. Należy się spodziewać, że inaczej będzie opisywał Boga kapłan z czasów drugiej świątyni, a inaczej skryba królewski z czasów Dawida. Od razu spieszę z wyjaśnieniem: imię Boga nie zmieniło się. Chodzi o użycie innego tytułu. W judaizmie nie wolno zapisywać pełnego brzmienia imienia Bożego, dlatego używa się skrótów (Nomina Sacra) lub tytułów (Elohim, El Szadaj, Adonai). Jako Nomina Sacra zapisywano również imię Jezusa w pierwszych rękopisach NT. Ukuto wtedy skrót ΙΗΣ, który w prostej transkrypcji na łacinę utworzył popularny dziś chrystogram, czyli IHS lub IHC (Link).
Kolejną różnicą w tekście Pięcioksięgu są tzw. Dublety treściowe, czyli dwie rozbieżne względem siebie wersje tej samej historii. Jeżeli któryś z Bojowników zadał sobie trud przeczytania Księgi Rodzaju, zapewne zauważył, że znajdują się tam dwa opisy stworzenia świata, powołania Abrahama, czy Mojżesza w Księdze Wyjścia. Istnieją też dwie wersje liczebności zwierząt w arce. Tego typu powtórzenia są widoczne w większości ksiąg opisujących historie biblijne sprzed niewoli babilońskiej. Obecność dubletów treściowych w obecnej wersji ST świadczy o rzetelności autora-redaktora (ok. V w. p.n.e.), który znając różne przekazy ustne i pisane, postanowił przedstawić oba z nich w jednym tekście, bez poprawiania ich treści, nawet za cenę pozornej niespójności księgi. Zabieg ten pozwala nam śledzić różne tradycje przekazu ustnego, wyklucza jednak możliwość bezpośredniego autorstwa Mojżesza.
Kolejne różnice związane są z interpretacją i naciskiem na pomniejsze szczegóły. Dotyczy to przede wszystkim interpretacji zapisów Prawa, poglądów oraz odniesienia do sytuacji politycznej Izraela i Judy.
Pozostałe różnice dotyczą zaburzeń ciągłości narracji, stylu i formy języka oraz szczegółowości w odniesieniu do zagadnień Prawa.
Wyjaśnienie powyższych rozbieżności przyniosło szereg mniej lub bardziej szczegółowych hipotez. Pełną historię rozwoju krytyki naukowej można prześledzić tu (Link ). Najpopularniejszą hipotezą genezy Pięcioksięgu jest Teoria Źródeł. Zgodnie z jej założeniami należy wyszczególnić co najmniej kilka źródeł Tory.
za Wikipedią:

• J – Jahwista (ok. 950 p.n.e.): zwykle nazywa Boga JHWH; posługuje się najstarszą formą języka hebrajskiego o doskonałym stylu; przedstawia wydarzenia z punktu widzenia plemienia judzkiego (Królestwa Judy) z podkreśleniem Aaronickiego kapłaństwa. Jahwista czasami używa imienia Elohim, które występuje w dialogach.
• E – Elohista (ok. 850 p.n.e.): nazywa Boga El i Elohim (aż do objawienia imienia JHWH Mojżeszowi), odzwierciedla poglądy kapłanów z Szilo i plemion północnych (Królestwa Izraela).
• D – Deuteronomista (ok. 621 p.n.e.): odmienny stylistycznie, dbały o ścisłość, odzwierciedlający poglądy kapłanów z czasów króla Jozjasza; przypisuje mu się prawie całość Księgi Powtórzonego Prawa, a także znaczne fragmenty Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, obu Ksiąg Samuela i obu Ksiąg Królewskich.
• P – źródło kapłańskie (ok. 450 p.n.e.): przedstawia Boga (Elohim, El Szadaj) jako nielitościwego i dalekiego od ludzi, zawiera szczegółowe przepisy prawno-rytualne, powtarza wiele fragmentów J i E znacznie gorszym stylem i późniejszą hebrajszczyzną, przedstawia poglądy kapłanów ze Świątyni Jerozolimskiej z czasów Ezechiasza, wprowadza wiele zestawień genealogicznych i dat, stanowi główne źródło dla Księgi Kapłańskiej.

Niektóre źródła rozróżniają jeszcze w tradycji jahwistycznej J dwa wątki: J1 i J2, starszy J1 niezainteresowany kultem i młodszy J2, profetyczny (prorocki) i pod wpływem kultu. Teoria źródeł przedstawia zatem tekst Pięcioksięgu jako kompromis między sakralnymi tekstami autorstwa kapłanów Północy (Szilo) i Południa (Jerozolima) oraz związanymi z późniejszymi reformami królów judzkich – Ezechiasza i Jozjasza. Prawdopodobnie w czasach Ezdrasza po niewoli babilońskiej powierzono redaktorowi (określanemu jako R) uzgodnienie podwójnych narracji JE (wcześniej połączonych dokumentów J i E) oraz P, a także niespójnych przepisów prawnych P i D. (koniec tekstu Wiki).

Obecnie Teoria Źródeł bywa podważana bądź modyfikowana. Dyskusji podlega datowanie źródeł, ich liczba i znaczenie. Należy pamiętać, że w tej materii cały czas poruszamy się wśród hipotez i założeń, a wątpliwości i różnice zdań w tym zakresie będą występowały zawsze.

Za Biblią Tysiąclecia (Link):
(…) Dla historii Pięcioksięgu znacznie ważniejsze jest jednak ustalenie możliwie najpierwotniejszego rdzenia literackiego. Za taki przyjmuje się dziś powszechnie zbiór apodyktycznych przepisów (Wj 20,2-17; Pwt 5,6-17), Księgę Przymierza (Wj 20,22-23,14), obok szeregu opisów historycznych (np. Rdz 29-33; Wj 3-15 i in.). (…)
W atmosferze pokoju końcowych lat panowania Dawida i złotego okresu Salomona w środowisku, zwanym przez współczesną krytykę "jahwistycznym", zebrano starannie najdawniejsze - literackie i pozaliterackie - tradycje w jedną historię Izraela, pokazaną na tle dziejów świata i ludzkości. Historia jednak stanowi tylko tło zbawczej działalności Bożej związanej z instytucją teokratycznej społeczności Bożej. (…) W tym świetle odczytano dawne tradycje o Mojżeszu, nadając im bardziej jednolitą formę, ale i aktualną treść. Wyjątkowe stanowisko Izraela wśród innych narodów tak pod względem politycznym, jak i religijnym, rozumiano więc jako konsekwencję dawniejszych etapów dziejów narodu. Jednocześnie aktualizacji uległa dawna Księga Przymierza, odnawiana systematycznie w ramach kultowych obrzędów Paschy. Dawne prawodawstwo Boże, potwierdzone w swym Boskim pochodzeniu przez bieg wypadków, zostało jeszcze ściślej związane nie tylko z dziejami Izraela, ale z życiem publicznym i prywatnym narodu. Ze środowiska "jahwistycznego" pochodzą niemal wszystkie ważniejsze zapowiedzi mesjańskie Pięcioksięgu. (…) Nieco inne założenia zdradzają teksty pochodzenia "elohistycznego" (E), opierając swe refleksje teologiczne w ślad za prorokami na przymierzach zawartych między Bogiem a Izraelem od Abrahama aż do przymierza synajskiego. Te właśnie przymierza stanowią gwarancję zbawczej opieki Bożej nad Izraelem. Tradycja ta prowadzi na teren państwa północnego i rozwija się w czasach proroka Elizeusza. Tam także należy doszukiwać się początków "deuteronomicznych" (D), fragmentów Pięcioksięgu akcentujących pewne inne momenty historii zbawienia i związanego z nią prawodawstwa. (…). Po upadku państwa północnego tradycja deuteronomiczna rozpowszechniła się na terenie królestwa judzkiego, a nawet stała się w okresie reformy Jozjasza i niewoli babilońskiej dominującym prądem teologicznym, a zarazem stylem literackim. Toteż charakter deuteronomiczny zdradzają nie tylko Pwt i urywki innych ksiąg, ale także niektóre księgi historyczne (szczególnie 1-2 Krl) i prorockie (Jr, Ez), powstałe w tym czasie. Tradycja kapłańska (P) wreszcie łączy zbawcze funkcje nie tyle z teokratyczną monarchią reprezentowaną przez dynastię Dawida (jak tradycja J), ale z instytucją kapłanów i lewitów. Za najstarsze ujęcie literackie P uważa się powszechnie tzw. Kodeks świętości (Kpł 17-26), domagający się od Izraela doskonałego życia religijnego (kult, ofiary, święta) i moralnego. (…) Tradycja kapłańska rozwijała się także jeszcze po powrocie z niewoli i odegrała w procesie kształtowania się Pięcioksięgu szczególnie doniosłą rolę.
Kiedy Pięcioksiąg przybrał dzisiejszą swą formę, tworząc z szeregu zbiorów i tradycji jedno monumentalne dzieło historyczno-prawne, niepodobna dziś określić. Było to zapewne owocem wielu kolejnych prób i wysiłków teologicznych i literackich. Nastąpiło to być może w okresie perskim, za czasów Ezdrasza i Nehemiasza, w każdym zaś razie po niewoli babilońskiej.(koniec tekstu BT)
Kilka terminów uzupełniających:

• Reforma Jozjasza (Link) – przeprowadzona ok. 622 r. p.n.e. odnowa życia religijnego i moralnego królestwa Judy przeprowadzona przez króla Jozjasza. Według Ksiąg Królewskich w trakcie odbudowy świątyni znaleziono Księgę Prawa (prawdopodobnie źródło D). Wydarzenie to było impulsem do Spisania całej tradycji ustnej w postaci znanej dziś Tory.
• Królestwa Judy i Izraela – podział na dwa państwa pomiędzy czasami następcy Salomona a niewolą babilońską. Świątynia i ośrodek ortodoksji religijnej znajdował się w Jerozolimie (w Judzie). W Szilo (północ) istniał synkretyczny kult, jednoznacznie potępiany przez Biblię.
• Lewici – jedno z dwunastu pokoleń Izraela, które pełniło funkcje dzisiejszego duchowieństwa. Odpowiadało za nauczanie i funkcje pomocnicze w kulcie. Utrzymywało się w większości z dziesięcin pozostałych jedenastu pokoleń. Z Lewitów wyświęcano również kapłanów.

Tłumaczenia starożytne


Ponieważ nie udało mi się znaleźć pewnych informacji dotyczących większej ilości tłumaczeń starożytnych, przedstawię tylko dwa najważniejsze, które miały największy wpływ na chrześcijaństwo (za Wikipedią):
Septuaginta (Link) - (z łac. siedemdziesiąt; oznaczana rzymską liczbą LXX oznaczającą 70) – pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na grekę. Nazwa pochodzi od liczby tłumaczy, którzy mieli brać udział w pracach nad przekładem. Przekład ten powstawał stopniowo pomiędzy 250 a 150 rokiem p.n.e. w Aleksandrii, a jest dziełem wielu tłumaczy. Od czasu powstania LXX aż do wieku IV n.e., z którego pochodzą najstarsze prawie pełne odpisy Septuaginty (Kodeks Watykański i Synajski z IV wieku oraz Aleksandryjski z wieku V), jej tekst przeszedł długą drogę kolejnych kopii, wersji, dokonanych recenzji, korekt, uzupełnień oraz prób ujednolicenia treści.
Z powstaniem LXX wiąże się legenda jakoby siedemdziesięciu tłumaczy miało pracować niezależnie nad całym tekstem księgi. Po zakończeniu prac wszystkie wersje brzmiały identycznie, co uznano za cud i potwierdzenie wierności przekładu.
Wulgata (Link) - (łac. versio vulgata, przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę, dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406 z języków oryginałów: hebrajskiego i greki. Przekład miał na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu. Nowy Testament był rewizją tekstu starołacińskiego, a Stary Testament w większej części był nowym przekładem. Nie jest pewne, w jakiej części Hieronim przetłumaczył Nowy Testament. Przekład Hieronima spotkał się z krytyczną oceną współczesnych. Zarzucano mu odejście od tekstu Septuaginty, niemniej praca Hieronima stopniowo zdobyła sobie uznanie. Ponownej krytyce poddana została w wieku XVI przez humanistów, a następnie protestantów.
Od razu spieszę z wyjaśnieniem, dzisiejsze tłumaczenia ST są wolne od błędów i nieścisłości Wulgaty, a jej obecność w tekście polskim ogranicza się do porównań i zestawień kontekstowych w przypisach i wstępach do ksiąg.

Źródła opowieści zawartych w Torze

Współczesna biblistyka zgodnie przyjmuje, że opisane w najstarszych księgach ST opowiadania nie są odwzorowaniem historycznym rzeczywistych wydarzeń. Z drugiej strony uznanie opowieści biblijnych za zbiór nieprawdziwych bajek zakrawa na ignorancję i nie ma wiele wspólnego z naukowym podejściem do badań nad przeszłością. Jak wiadomo, starożytna Troja została odnaleziona przez archeologów między innymi na podstawie zapisków Iliady, która zaś została spisana na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej (Link). Wychodząc z takiego założenia, warto przeanalizować znane historie biblijne pod kątem możliwych faktycznych zjawisk i wydarzeń w dziejach świata:

Potop – wielka globalna powódź. Na wszystkich kontynentach istnieje bardzo wiele legend i opowieści o potopie. Biblijna opowieść o Noem i jego Arce została zredagowana najprawdopodobniej w oparciu o podania mezopotamskie. Wysnuto różne hipotezy wyjaśniające zjawisko globalnego kataklizmu, jedną z ciekawszych teorii jest przerwanie przesmyku w miejscu dzisiejszej Cieśniny Bosfor i zalanie morskimi wodami ogromnych terenów wokół jeziora będącego dziś Morzem Czarnym (w skali starożytnej to mógł być cały świat). Rozważane jest również uderzenie meteorytu w ocean i powstanie potężnego tsunami. Można więc założyć, że Wielki Potop faktycznie mógł mieć miejsce. Jako zbiorowe wydarzenie w historii ludzkości pozostawił po sobie szereg opowiadań i legend zaopatrzonych w rozwinięcia moralne i religijne. Więcej na ten temat na Wikipedii (Link).


Wieża Babel – starożytny drapacz chmur. Źródła opowieści mogą mieć miejsce w czasach niewoli babilońskiej. Zesłańcy z Izraela mogli widzieć w Babilonie zigguraty lub być zmuszeni do ich budowania. Archeologowie szacują wysokość niektórych zigguratów nawet na 100 m, co nawet w dzisiejszej Polsce uchodzi za wysoką budowlę. Możliwe, że przy budowie takiej konstrukcji zdarzyła się jakiś spektakularna katastrofa budowlana, po której został ślad w postaci opowiadania o pomieszaniu języków (Link).


Sodoma i Gomora – miasta ukarane za „liberalizm”. Na wybrzeżu Morza Martwego odnaleziono ruiny starożytnych miast, a samo morze znajduje się w uskoku tektonicznym (Link). Z dna słonego morza uwalnia się i wypływa na powierzchnię naturalny asfalt. Łącząc te wszystkie czynniki można wyobrazić sobie kataklizm w postaci trzęsienia ziemi i pożaru dużej ilości asfaltu… Ten artykuł nie ma jednak na celu spekulacji popularno-naukowych.

Plagi Egipskie – Istnieje szereg hipotez tłumaczących wystąpienie części plag jako naturalnych skutków wybuchu wulkanu lub zmian w zamuleniu Nilu. W starożytnym Egipcie ludzie nie potrafili skojarzyć zatrucia wody przez bakterie i glony z masową migracją żab, których brak wywołał plagę much i komarów. Możliwe więc, że wystąpił szereg związanych ze sobą naturalnych wydarzeń, które zostały potraktowane jako kara boska za prześladowanie Żydów (Link).


Krzew Gorejący – tu podam tylko ciekawostkę, że u podnóża góry Synaj w VI w. n.e. znaleziono krzew jeżyny krwistej, który obudowano klasztorem św. Katarzyny. Krzew ów w dalszym ciągu rośnie w klasztorze i jest tłumnie odwiedzany przez pielgrzymów jako relikwia (Link).

Powyższe przykłady nie mają oczywiście dowieść czegokolwiek. Należy pamiętać, że Biblia towarzyszyła Izraelitom w tradycji ustnej od najdawniejszych czasów. Lud tworzył Księgę, a Księga formowała i kształtowała lud. Nie sposób dociec pierwotnego brzmienia i przebiegu rzeczywistych wydarzeń, jednak nie sposób przecenić wartości treści zawartej w tekście, który swoją ostateczną formę przyjął 2500 lat temu i od ponad 2000 lat kształtuje to, co nazywamy cywilizacją europejską. Można pokusić się o twierdzenie, że siła oddziaływania Tory na świat naszych wartości jest podobna do wpływu praw fizyki na materię. Możemy się nie zgadzać z Pięcioksięgiem, ale nie sposób pozostać wobec niego obojętnym.
Przepraszam, jeżeli pod koniec odszedłem od stylu merytorycznego, ale uznałem, że będzie to właściwe słowo na zakończenie.

W następnej części postaram się napisać trochę o Prawie Mojżeszowym zawartym w Pięcioksięgu oraz wytłumaczyć kilka wątpliwości w interpretacji Dekalogu (tak, będzie o tłuczeniu Niemca po kasku). Przewiduję również opisać pozostałe zbiory ksiąg w ramach kanonu ST oraz same kanony jako takie.
Jak zwykle zachęcam do merytorycznej dyskusji z poszanowaniem wzajemnych poglądów.